Arteterapia wielu osobom kojarzy się tylko z malowaniem obrazków przez dzieci. Niewielka część tego skojarzenia jest prawdziwa. Prawda: w trakcie spotkania arteterapeutycznego można malować obrazki, arteterapia może być też skierowana do dzieci. Jednak pod tym pojęciem kryje się wiele, wiele więcej.
Przedstawione w tym tekście pojęcie arteterapii jest moim autorskim sposobem rozumienia terapii przez sztukę. Ukazaniem mojego podejścia do praktyki, a także przybliżeniem tego jak może wyglądać spotkanie arteterapeutyczne.
Tak jak w psychoterapii możemy rozróżnić nurty, tak arteterapia ma różne twarze, różni ludzie zajmują się tą formą pracy z drugim człowiekiem. Jedni mogą traktować ją jako zajęcia edukacyjne – pod nazwą arteterapii chowają plastykę, inni łączyć ją mogą z coachingiem, rozwojem swojego kosmosu, magiczną umiejętnością czy formą samoleczenia.
Zgodnie z literaturą warto pamiętać, że arteterapia to forma terapii prowadzącej do zmiany. Współcześnie arteterapia stanowi wsparcie w leczeniu, nie zajmuje się edukacją twórczą, a jest formą wsparcia rozwojowego – ukierunkowanego na rozwój samoświadomości, a więc wywołanie zmiany w człowieku.
Dla przykładu: pacjenci szpitala psychiatrycznego korzystają z arteterapii jako formy redukcji napięcia, lęku, stresu, poprzez arteterapię nawiązują kontakt z samym sobą i z innymi, w twórczości odnajdują możliwości realizacji potrzeb wewnętrznych (np. zatroszczenia się o siebie, ukojenia, radości), co w żaden sposób nie zastępuje konsultacji z psychiatrą i psychoterapii. Poza Polską arteterapeuci przygotowywani są również do prowadzenia diagnozy pacjentów, u nas jest to niepraktykowane.
Arteterapia rozwojowa
W przypadku arteterapii rozwojowej (nazywanej również edukacyjną) celem jej prowadzenia jest umożliwienie uczestnikowi dokonania zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego poprzez proces i w procesie kreacji, odnalezienie dobrego na tu i teraz sposobu wyrażenia myśli i uczuć, poznanie siebie oraz podniesienie nastroju. Arteterapia jest jednak zawsze formą terapii, wiąże się ze zmianą wypływającą ze zrozumienia swojego życia wewnętrznego.
To, co wyróżnia arteterapię spośród innych form terapii, to wykorzystanie sztuki i procesu tworzenia do komunikacji.
- Sztuka profesjonalna, stworzona przez artystów i wcześniej opublikowana, może pomóc w rozpoczęciu procesu tworzenia, może nam w nim towarzyszyć, stanowić inspirację, pomóc domknąć twórczą myśl.
- Sztuka rozumiana jako proces jest esencją, klamrą, ramą, motywacją.
- Sztuka obejmuje też działanie, kojącą, rozluźniającą aktywność, angażującą całe nasze ciało.
Działanie to łączenie różnych elementów, praca z materiałami plastycznymi – szeroko rozumianymi – mogą nimi być farby, tak samo jak karton, kawałek folii, gliny czy sznurka. Ja również słowa traktuję jako materiał plastyczny, z którego może powstać takie dzieło jak Hogwart, Narnia czy ewentualna rzeczywistość 3.0.
Moja definicja arteterapii
Dla mnie arteterapia jest pięknem spotkania z drugim człowiekiem, spotkania mającego wymiar terapeutyczny, wspomagającego proces zdrowienia lub poprawy samopoczucia psychofizycznego. W ramach spotkania rozmawiamy o rzeczach najistotniejszych na tu i teraz, poszukując zrozumienia, ukojenia, możliwości innego spojrzenia na otaczającą nas rzeczywistość i nas samych w niej, korzystając z różnych języków. Spotkanie wypełnione jest metaforami, znakami i symbolami, dzięki którym nie ma potrzeby pojęciowego określania co jest czym i dlaczego jest tak, a nie inaczej. Piękno tego spotkania tkwi w emocjach i w przywołanym/wywołanym/uruchomionym procesie tworzenia.
Postrzegam więc arteterapię jako proces twórczego działania wywołany w znaczącej dla klienta sytuacji kontaktu z arteterapeutą, który w sposób intencjonalny inspiruje i pomaga wyrazić to, co jest trudne do wyartykułowania, korzystając z możliwości tworzenia wytworów o znamionach sztuki i przybliżając klientowi możliwość obcowania z różnymi tekstami kultury, mogącymi wspierać i rozszerzać ów proces.
Spotkanie arteterapeutyczne
Każde spotkanie arteterapeutyczne rozpoczyna się od rozmowy, poznania siebie na tyle, na ile jesteśmy na to gotowi. To uczestnik arteterapii zgłasza, czemu chciałby się przyjrzeć albo opowiada historię, która go porusza, utkwiła w jego pamięci (niektórzy przychodzą z konkretnym problemem, np.: nie mogę spać, czuję napięcie, wszystko mnie drażni). Następnie arteterapeuta na podstawie swojej wiedzy i intuicji proponuje działanie, które mogłoby pogłębić rozumienie sytuacji, w jakiej znajduje się jego rozmówca.
Pracy twórczej może towarzyszyć cisza, muzyka lub rozmowa – może ona skupić się na technicznych aspektach, bo to tak samo ważne. Poprzez pokonywanie trudności związanych z osiąganiem zamierzonego w naszej wyobraźni celu poznajemy siebie, odkrywamy blokady, które w nas się mogą pojawić, a też dzięki temu uczymy się nowych rzeczy, co działa na nas pobudzająco. Powstałą pracę/wytwór/dzieło eksponujemy – jak w muzeum czy w ramach domowej wystawy fotografii. Przyglądamy się naszej pracy z różnych perspektyw, staramy się nabrać dystansu do tego, co powstało, by następnie podjąć rozmowę o sztuce, o tym co się zadziało, rozmowę z artystą/twórcą – jak odnalazł się w twórczym procesie, co stanowiło trudność, co przyjemność, jakie myśli się pojawiały. Wszystkie te elementy składają się na nową interpretację sytuacji, z którą rozpoczynaliśmy spotkanie arteterapeutyczne. Nową/kolejną, ale nie jedyną.
Arteterapia jest formą wspomagającą odkrywanie możliwych interpretacji zdarzeń i doświadczeń z naszego życia, nie odpowiada na pytania jak jest, co mam zrobić, dlaczego to się wydarzyło, arteterapia pomaga w otworzeniu się na to nowe spojrzenie, dodaje odwagi do podjęcia próby zrozumienia sytuacji, w jakiej się znajdujemy. Arteterapia jest więc wsparciem, przyjacielem, który nie udziela rad, nie wskazuje co dalej.
Twórca/artysta jak poczuje gotowość to sam zacznie działać – w zgodzie z sobą, ze swoją intuicją.
Innym rodzajem pracy arteterapeutycznej, w której podstawą rozpoczęcia działań jest spisana autonarracyjna wypowiedź uczestnika, jest proponowana przeze mnie praca autonarracyjna, o której więcej napisałam tutaj: APAN.